S podignutom rukom
Na jugu Bosne i Hercegovine, u blizini staroga hercegovačkog gradića Stoca, vjekuje znameniti kulturno-historijski spomenik ove zemlje, bijeli monolit, oblikom sarkofag, ukrašen reljefnim prikazom čovjeka visoko uzdignute desne ruke s raširenim prstima. Riječ je o tek jednom među gotovo 70.000 sličnih spomenika, čiji danas najčešće korišten naziv – stećak – dolazi od riječi stojećak ili stojeći kamen.
Pojam stećak obuhvata nekoliko vrsta mahom grubo, ali pravilno obrađenih monolitnih spomenika razasutih po gotovo svim dijelovima današnje Bosne i Hercegovine (izuzimajući dio Bosanske krajine ograničen rijekom Vrbas na istoku i Sanskim Mostom na jugu), Dalmacije i Sandžaka, te oblastima Srbije i Crne Gore uz bosanskohercegovačku granicu. U narodu je poznat pod različitim nazivima: kam, mramor, mašeta, bilig…
Stećci su nadgrobni spomenici podizani u periodu visokog i kasnog srednjeg vijeka – od 12. do 16. stoljeća – s najplodnijim 14. i 15. stoljećem.
Oblici
Stećci se javljaju u nekoliko osnovnih oblika, od jednostavnih grubo obrađenih ploča, povremeno i amorfnih komada kamena, preko sanduka – položenih masivnih blokova s postoljem ili bez njega, pseudosarkofaga ili sljemenjaka – do uspravljenih tanjih blokova, stela ili križeva. Njihova osnovna zajednička karakteristika jest monolitnost, to jest činjenica da se svaki spomenik sastoji od samo jednog obrađenog kamena (s izuzetkom stećaka s postoljem, koje je često napravljeno od drugog kamena), što stećke dovodi u vezu sa spomeničkom tradicijom megalita čiji korijeni sežu sve do prahistorije.
Stećke nalazimo u manjim ili većim nekropolama, odnosno skupinama od nekoliko desetaka pa i stotina pojedinačnih spomenika. Najčešće podignute na istaknutim položajima unutar lokalnih pejzaža, nekropole stećaka tvore jedinstvene ambijentalne cjeline čija se samosvojna arhaična ljepota u potpunosti prepoznaje tek u neposrednom susretu s njima.
Najkarakterističniji oblici stećaka jesu sanduci i sljemenjaci. Upravo ovi oblici su ono po čemu se ovdašnja kultura smrti kasnog srednjeg vijeka razlikuje od svoje bliže i dalje okoline. Kamene nadgrobne ploče uobičajena su pojava u srednjovjekovnoj kršćanskoj Evropi, dok se križevi i stele pojavljuju na samom zalasku kulture stećaka te se, u određenim formama, nastavljaju razvijati i nakon osmanskih osvajanja ovih prostora i potpunog nestanka drugih oblika.
Odluka UNESCO-a o zaštiti stećaka
Na 40. sjednici UNESCO-ovog Komiteta za svjetsku baštinu održanoj od 10. do 20. jula 2016. godine u Istanbulu usvojena je odluka prema kojoj je ukupno 28 nekropola stećaka u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Hrvatskoj i Srbiji uvršteno u UNESCO-ovu listu svjetske baštine. Ovom odlukom stećci su proglašeni spomenicima od "izvanredne univerzalne vrijednosti", odnosno utvrđeno je da su oni "jedinstveno ili izuzetno svjedočanstvo jedne kulturne tradicije ili civilizacije koja je živa ili koja je nestala, te da su direktno ili materijalno povezani s događajima ili živim tradicijama, s idejama ili s vjerovanjima, s umjetničkim i književnim radovima od izvanrednog univerzalnog značaja".
Izuzimajući kontinentalni dio Hrvatske, zapadnu Srbiju i neke krajeve Kosova i bivšeg Novopazarskog sandžaka, gotovo sve ostale teritorije na kojima su pronađeni stećci bile su u sastavu srednjovjekovne Bosne i Huma, odosno Hercegovine. Teritorije na kojima se nalaze stećci u velikoj se mjeri podudaraju s teritorijom nekadašnje samostalne Bosanske države. Ali državne granice nisu jedini faktor kojim možemo objašnjavati rasprostranjenost stećaka. Običaj izrade i postavljanja stećaka prenosio se i izvan državnih granica naseljavanjem bosanskohercegovačkog življa iz raznih razloga i u različitim vremenima.
Najveće nekropole
- 700 stećaka, Vrelo Cetine (Hrvatska)
- 452 stećka, Krekovi, Nevesinje (Bosna i Hercegovina)
- 359 stećaka, Klašnik, Višegrad (Bosna i Hercegovina)
- 352 stećka, Milavići, Stolac (Bosna i Hercegovina)
- 344 stećka, Bjelosavljevići, Sokolac (Bosna i Hercegovina)